Zamek kazimierzowski

Historia osadnictwa człowieka na wzgórzu zamkowym sięga okresu o wiele starszego, niż powstanie samej warowni. Pierwsze ślady penetracji człowieka w tym miejscu sięgają jeszcze epoki kamienia i wiążą się z niewielką ilością zabytków krzemiennych, charakterystycznych dla neolitu. Badania archeologiczne prowadzone na wzgórzu w ostatnich latach wykazały także istnienie roległej osady z wczesnej epoki żelaza. Miejsce to było wówczas zamieszkiwane przez ludy kultury łużyckiej. Jak wskazują ślady zniszczeń i znaleziska brązowych i kościanych grocików strzał do łuku, kres funkcjonowaniu osady związany był z najazdem koczowniczych Scytów. Te dramatyczne wydarzenia rozegrały się zapewne pomiędzy końcem VII a połową VI w. p.n.e.

Powstanie zamku jest związane z działalnością fortyfikacyjną króla Kazimierza Wielkiego w 2 poł. XIV wieku. Jego budowę źródła historyczne pozwalają odnieść do okresu pomiędzy 1354 a 1370 rokiem. Badania wykopaliskowe nie potwierdzają jak dotąd romantycznej legendy, wedle której zamek powstać miał na ruinach wcześniejszego grodu.

Po wzniesieniu warowni przez króla Kazimierza Wielkiego, jego rolą było zabezpieczenie Krakowa przed Luksemburczykami i ochrona kupców podążających szlakiem handlowym prowadzącym z Krakowa na Śląsk. Stanowił także ośrodek administracyjny królewskich dóbr ziemskich, skupionych w starostwie ojcowskim. Król nazwał zamek Ociec u Skały, upamiętniając w ten sposób tułaczkę swego ojca, Władysława Łokietka. Nazwa ta podawana przez kroniki w różnej formie (Oczecz, Ocziec, Oszyec) przetrwała do dziś jako Ojców. W XIV wieku, za panowania Kazimierza Wielkiego dobra ojcowskie stanowiły własność królewską. Zamkiem zarządzał burgrabia, a pierwszym z nich był Zaklika z Grębynic herbu Syrokomla, wymieniony w 1370 r.

Najstarsze części zamku, które przetrwały do dziś to dolna część wieży ośmiobocznej (wewnątrz okrągłej), dolna część bramy i jej zewnętrzna, ostrołukowa arkada oraz studnia i fragmenty murów obronnych (położone poniżej poziomu gruntu, pod murami z czasów nowożytnych). W średniowieczu zamek należał do najwybitniejszych dzieł architektonicznych w Małopolsce. Świadczą o tym pozostałości gotyckiej kamieniarki, odkryte w rejonie wieży.

Schyłek wieku XIV przyniósł oderwanie się zamku oraz przypisanych mu włości od starostwa krakowskiego. Trafił on w ręce prywatne na drodze zastawu, stajac się osobną dzierżawą (tenutą). I choć król gwarantował sobie prawo do jego wykupu, z braku środków ów niekorzystny dla monarchy stan prawny utrzymał się aż do zaborów.

Niewielkim odstępstwem od tej reguły były lata 1536-1556, kiedy to zamek znajdował się pod zarządem królowej Bony. Nie wiadomo jednak, czy królowa kiedykolwiek odwiedziła Dolinę Prądnika.

Wiek XVII to „złoty czas” dla zamku ojcowskiego. Doczekał się on gruntownej przebudowy, dokonanej staraniem rodziny Korycińskich h. Topór, dzierżących zamek w latach 1619-1676.

W południowej części wzgórza powstał wówczas okazały budynek mieszkalny, wzmocniono lub przebudowano też fortyfikacje. Obiekt zystał charakter prawdziwie starościńskiej rezydencji.

W roku 1655 zamek przejęli Szwedzi, zamieniając go najpewniej na magazyn broni i żywności.

Prace renowacyjne prowadzono na zamku również i po „potopie”, o czym przekonują zapisy przeprowadzonej w 1660 roku lustracji, czyli przeglądu stanu technicznego budowli. Dokument ten stwierdza znaczny postęp w pracach budowlanych i podaje pierwszy znany opis budowli i całego wzgórza, na które wchodziło się przez zwodzony most wsparty na filarach ponad głęboką fosą.

 W okresie późniejszym dobra ojcowskie należały kolejno do Warszyckich (1676-1706), Morskich (1706-1715), Łubieńskich (1715-1756 [1754]) oraz Załuskich (1756-1795). Ostatnie lata funkcjonowania zamku upłynęły pod znakiem rządów Marianny z Dembińskich Załuskiej (1777-1795). W 1787 r. zamek odwiedził ostatni władca Polski − Stanisław August Poniatowski.

Po III rozbiorze Polski zaczął się proces szybkiej dewastacji zamku ojcowskiego. Już w 1811 r. Julian Ursyn Niemcewicz zwiedzając zamek zanotował, że jest on rzadko zamieszkiwany, a Klementyna z Tańskich Hoffmanowa w 1826 r. nie oglądała już komnat zamkowych, gdyż nawet ich wewnętrzne ściany groziły niebezpieczeństwem.

W 1829 r. rząd rosyjski sprzedał Ojców Konstantemu Wolickiemu, który rozebrał większość zamkowych murów. Wykonane około roku 1830 przez Jana Nepomucena Głowackiego akwarele wskazują, iż do poziomu parteru rozebrano wówczas budynek mieszkalny i wieżę bramną.

W XIX w. kilkakrotnie podejmowano próby odnowienia lub nawet odbudowy zamku. Z lat 40., kiedy Ojców był własnością Prędowskich, pochodzi niezrealizowany neogotycki projekt odbudowy zamku, wykonany przez Franciszka Marię Lanciego. W okresie nieco późniejszym (przed ok. 1860 r., zapewne staraniem Henryka Prędowskiego) odbudowano jednak górną część wieży bramnej, przydając jej dzisiejszy, neogotycki wygląd.

Konkretne plany podjął dopiero pod koniec XIX w. Ludwik Krasiński, którzy zamierzał po odrestaurowaniu zamku urządzić w jego wnętrzach muzeum archeologiczno-przyrodnicze. Zlikwidowano most i zasypano fosę, a ośmioboczną wieżę, ze względu na słabą wytrzymałość jej murów, obniżono o ok. 6 m. Prace restauracyjne ograniczyły się do odnowienia bramy wjazdowej; wykuto w niej dwa dodatkowe okna, przebudowano górną część urządzając tam pokój mieszkalny i dobudowano do niego schodki zewnętrzne. Nowa właścicielka - Ludwika Czartoryska w latach 1912-1914 przystąpiła do konserwacji ruin i częściowej odnowy wieży.

Z dawnej budowli zamkowej pozostało do dziś tylko malownicze ruiny, na które składają się resztki murów obronnych i części mieszkalnych, wieża i brama wjazdowa. Z ruin zamku można obejrzeć ładną panoramę Doliny Prądnika.

Kolejne prace konserwatorskie prowadziła dyrekcja Ojcowskiego Parku Narodowego. Obejmowały one rekonstrukcję gontowych dachów bramy wjazdowej i wieży, prace zabezpieczające przy budynku bramnym oraz tynkowanie wnętrza bramy i częściowe zabezpieczenie dolnych partii murów. Prace konserwatorskie i badawcze na szerszą skalę prowadzono w 1991 r. Objęły one dziedziniec zamku oraz wschodni fragment części mieszkalnej zamku. W latach 2017-2019 przeprowadzono gruntowną konserwację zamku, odchodząc od powszechnej w ostatnich latach na obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej, rekonstrukcji zamku. Skupiono się na zachowaniu oryginalnych elementów oraz stworzeniu nowej ekspozycji w wieży (dostępnej od ok. połowy 2019 r.) oraz tablic informacyjnych. Podjęto działania w zakresie zabezpieczenia ruin zamku oraz modernizacji infrastruktury turystycznej.