Świat roślin

Urozmaicona rzeźba, zróżnicowana ekspozycja terenu i duża zmienność mikroklimatu przyczyniły się do niezwykłego bogactwa flory Ojcowskiego Parku Narodowego. Składa się ono z ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych, skupionych w 60 zespołach roślinnych (trzecie miejsce w Polsce po Tatrach i Pieninach pod względem liczebności gatunków), ponad 311 gatunków mszaków, ponad 1200 gatunków grzybów i blisko 200 gatunków porostów.

Vallis pulcherima et plantis raris ditissima (przepiękna dolina słynąca z rzadkich roślin) - tak napisał o Dolinie Prądnika pierwszy badacz jej flory, Willibald Besser, profesor Liceum Krzemienieckiego. Do dziś stwierdzenie Bessera z 1809 r. zachowuje swą aktualność, mimo dużych przeobrażeń szaty roślinnej dokonanych w ciągu ponad dwóch wieków.

W szacie roślinnej okolic Ojcowa występuje wiele gatunków reliktowych, tzn. pozostałości z minionych epok. Brak jest natomiast endemitów, czyli gatunków rosnących na niewielkich, ograniczonych terenach. Brzoza ojcowska uznawana przez długi czas za endemit, występuje także w innych krajach. Poza Polską rośnie w Siedmiogrodzie, na Słowacji, Ukrainie i na pojedynczych stanowiskach w Skandynawii.

Na bogatą florę Parku składają się głównie gatunki środkowoeuropejskie (najliczniejsze), północnoeuropejskie i azjatyckie. Są to na ogół pospolite składniki flory Doliny Prądnika, tworzące runo lasów liściastych lub wchodzące w skład typowych zbiorowisk leśnych (m.in. buk, grab, dąb szypułkowy). Wśród ok. 50 gatunków górskich występuje tu jodła, tojad dzióbaty i mołdawski, żywiec gruczołowaty i in. Do rzadkich roślin w tej grupie należy chaber miękkowłosy rosnący w Dolinie Zachwytu. W runie lasów jaworowych m.in. na zboczach Chełmowej Góry i w masywie skał Czyżówki, rośnie cieniolubny gatunek rzadkiej paproci - języcznik zwyczajny.

W OPN występują również gatunki kserotermiczne (ok. 200), a wśród nich tzw. pontyjskie, rosnące głównie na obszarach stepowych otaczających od północy i zachodu Morze Czarne. Typowymi przedstawicielami flory stepowej są: ostnica piórkowata (zwana dawniej ostnicą Jana), porastająca kępami m.in. skałkę Jonaszówka u wylotu Doliny Sąspowskiej oraz Górę Koronną naprzeciwko Bramy Krakowskiej, a także wisienka karłowata, mająca swoje naturalne stanowiska w Grodzisku, Ojcowie i Prądniku Korzkiewskim. Wybitnie kserotermicznymi gatunkami są również: aster gawędka rosnący w OPN na jedynym stanowisku w przysiółku Grodzisko oraz macierzanka wczesna, której jedyne stanowisko w Polsce znajduje się na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego.

Z okresu holoceńskiego ocieplenia klimatu (tzw. optimum), do dziś przetrwały: ułudka leśna np. w Dolinie Sąspowskiej i obrazki alpejskie, pokrywające m.in. zbocza Góry Zamkowej.

Spośród zespołów roślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego, największą powierzchnię zajmują lasy (1631,61 ha) i zarośla pokrywające skrawki wierzchowin, strome zbocza i fragmentarycznie tereny nad potokami. Wśród zbiorowisk leśnych dominują wielogatunkowe lasy liściaste zwane grądami, na północnych stokach występuje buczyna karpacka (zespół górski subendemiczny dla Karpat), zaś w sąsiedztwie skał o ekspozycji południowej - ciepłolubne buczyny storczykowe (zwane buczynami naskalnymi). Cieniste stoki o wystawie północnej i północno-wschodniej zajmują także niewielkie płaty reliktowych, górskich lasów jaworowych (jaworzyny). W dnach dolin występują fragmenty łęgów nadrzecznych, łąki jako zbiorowiska wtórne (głównie rajgrasowe) oraz płaty lepiężnika różowego zwane łopuszynami. Zbocza o ekspozycji południowej porastają trawiaste i kwieciste murawy kserotermiczne oraz ciepłolubne zarośla, a strome ściany skalne zajmują pionierskie murawy z kostrzewą bladą. 

Współistnienie na tak małym obszarze Parku zbiorowisk leśnych, muraw naskalnych, półnaturalnych łąk i muraw kserotermicznych, stanowi jedną z najbardziej swoistych cech jego krajobrazu.

Bogactwem gatunkowym wyróżniają się również inne grupy systematyczne Ojcowskiego Parku Narodowego.

Glony porastają m.in. wilgotne skałki, kamienie w potokach i źródłach. Z terenu Parku znanych jest ich ponad 300 taksonów. W Prądniku i Sąspówce, w okresie zimowym można spotkać ginący gatunek wodolubka (Hydrurus foetidus), będący reliktem z okresu schyłku zlodowacenia. Występuje on bardzo rzadko, z reguły na kamieniach w postaci brunatnych nici lub galaretowatych sznurów; woń jego plechy wydobytej z wody przypomina zapach śledzi. Na ocienionych drzewach i skałach znaleźć można charakterystyczne żółtawe lub pomarańczowe plechy glonów z rodzaju Trentepolia.

Interesującą grupą organizmów są także grzyby. Na ogólną ich liczbę ok. 1220 gatunków składa się ponad 800 grzybów wielkoowocnikowych i około 420 mikroskopowych. Wśród dotychczas znanych, stwierdzono wiele nowych dla mykoflory Polski, jak np. białogrzybówka trawowa, czubajeczka brązowożółta czy stożkówka bladawa. Za interesujący gatunek należy uznać purchawicę olbrzymią, posiadającą jeden z największych owocników na świecie. Oryginalną budową wyróżniają się gwiazdosz czteropromienny i soplówka jodłowa, a także sromotnik bezwstydny, który rozmnaża się wykorzystując zjawisko zoochorii (rozsiewanie roślin za pośrednictwem zwierząt).

Grzyby jadalne nie należą na terenie Parku do rzadkości. Można spotkać tu borowika szlachetnego, smardza jadalnego, natomiast owocniki mleczaja rydza są trudne do odnalezienia. Coraz rzadsze są maślaki i podgrzybki, a niektóre grzyby, jak np. okazała żagwica listkowata, zostały prawdopodobnie wyniszczone bezpowrotnie.

Z terenu OPN podano 237 gatunków mchów, 74 wątrobowce i 2 glewiki. Większość z nich występuje na skałkach, gdzie wykorzystują każdy załom i szczelinę. Pokrywają też ocienione skały, tworząc zwisające darnie o dużej powierzchni - miejscami nawet do 30 m2. W zależności od ekspozycji, obok siebie spotyka się gatunki arktyczno-alpejskie, kserotermiczne i śródziemnomorskie. Wysoki jest udział gatunków górskich, które stanowią 34% brioflory. Ich występowaniu sprzyja występowanie licznych ocienionych i wychodni skalnych na tym terenie. Na uwagę zasługuje bardzo rzadki gatunek Seligeria donniana, rosnący w wąwozach Korytania i Sokolec.

Na obszarze Parku stwierdzono dotychczas występowanie ponad 300 gatunków porostów. Większość z nich to tzw. gatunki kalcyfilne, czyli związane z podłożem wapiennym (46,5%). Ponad 42% gatunków wpisano na krajową czerwoną listę gatunków zagrożonych. Uboga jest flora porostów nadrzewnych, co związane było z wpływem szkodliwych zanieczyszczeń przemysłowych w latach 70. i 80. XX w. Wśród porostów Parku, na uwagę zasługuje brodawnica polska, opisana dla nauki w 1959 r.

Okres międzywojenny
Okres międzywojenny przyniósł kolejne wyręby drzew, zwłaszcza po surowej zimie na przełomie 1928 i 1929 r., w czasie której zanotowano w Ojcowie temperaturę -42°C. Ze względów czysto oszczędnościowych, powstałe wówczas halizny i płazowiny zalesiano sosną, wprowadzając ją - zgodnie z ówczesnym sposobem gospodarowania - często na siedliska bukowe i grądowe.

Wskutek eksploatacyjnej gospodarki do wybuchu II wojny światowej całkowicie wyginął cis i jarząb brekinia, a jodła, świerk, buk i dąb zmniejszyły swój udział, natomiast modrzew polski zachował się tylko na nielicznych stanowiskach. Ubytek szaty leśnej spowodował także przerzedzenie lub nawet zanik szeregu gatunków górskich, łęgowych czy ciepłolubnych.

Okres powojenny do lat 90. XX wieku
Przyczyną zmian w składzie gatunkowym ojcowskiej flory było także osuszanie terenów podmokłych (np. w rejonie Grodziska, gdzie wyginęła wełnianka i pełnik europejski) i zrywanie roślin, wskutek którego znacznie ograniczyły liczebność storczyki: obuwik pospolity czy podkolan biały. Bieżące tendencje zmian w szacie roślinnej Ojcowskiego Parku Narodowego przejawiają się głównie w jej ubożeniu.

Człowiek spowodował także napływ wielu gatunków synantropijnych (tj. rosnących na siedliskach powstałych w wyniku działalności człowieka), m.in. w niektórych częściach Parku, głównie w dnach dolin w rejonie zabudowań, rozszerza się zasięg gatunków azotolubnych. Proces ten jednak nie równoważy ubytków, toteż ogólnie mówimy o spadku liczebności rodzimych elementów flory OPN.

Po utworzeniu Parku, głównym zagrożeniem dla roślin występujących na jego terenie były zaburzenia i zmiany warunków siedliskowych. Dotyczyło to przede wszystkim gatunków murawowych i łąkowych, rosnących w ekosystemach nieleśnych. Utworzenie Ojcowskiego Parku Narodowego zaczęło sprzyjać ochronie zbiorowisk leśnych, a co za tym idzie i ochronie związanej z nimi roślinności. W chwili utworzenia OPN 14% (225 ha) jego powierzchni objętych zostało ochroną ścisłą. W latach 70. XX w. powierzchnia ochrony ścisłej została powiększona do 22% (344 ha) i objęto nią także, liczne masywy skalne z roślinnością kserotermiczną, występujące wzdłuż lewego zbocza Doliny Prądnika.

W przypadku tych ekosystemów, było to posunięciem wręcz katastrofalnym w skutkach. Połączenie tej formy ochrony z zaprzestaniem użytkowania rolniczego oraz zalesianiem (zgodnym z ówczesnym zarządzeniem Rady Ministrów), spowodowało iż całkowita ich powierzchnia w OPN zmniejszyła się o około 70% (Bąba, 1999).

Na szatę roślinną Parku istotny wpływ miały zmiany dotyczące wielkości powierzchni zbiorowisk leśnych i ich składu gatunkowego. W latach 60. ubiegłego wieku dominującym zbiorowiskiem leśnym był bór mieszany, który zajmował 38% powierzchni Parku. Duży udział sosny w zbiorowiskach leśnych, związany był z zalesieniami prowadzonymi pod koniec XIX w., głównie w wierzchowinowej części obecnego Parku, gdzie wcześniej dokonano zrębów zupełnych. Drugim dominującym zbiorowiskiem były grądy, które zajmowały 16% powierzchni, stosunkowo niewielki procent (9%) zajmowały buczyny karpackie, a zaledwie 0,3% buczyny ciepłolubne, i 0,01% las jaworowy. W latach 1960-1990 powierzchnia borów zmalała o 87%, i obecnie stanowi zaledwie 5% powierzchni Parku. Jednocześnie nastąpiła ekspansja lasów liściastych: grądu (do 40%) i buczyny karpackiej (do 31%) (Partyka 2005). 

Tak duże zmiany zachodzące w zbiorowiskach leśnych i znaczne poszerzenie areału objętego ochroną ścisłą, wpłynęło istotnie na zanikanie niektórych gatunków i rozprzestrzenianie się innych. Wzrost wielkości powierzchni lasów liściastych (z 25.91% w latach 60. XX w. do 72,27 % w latach 90. XX w.) umożliwiły powrót, a nawet znaczną ekspansję cieniolubnych gatunków leśnych, w tym wielu objętych ochroną prawną jak np.: języcznik zwyczajny, tojad mołdawski, parzydło leśne, przytulia wonna czy barwinek pospolity. Pojawił się również w lasach Ojcowa nie notowany od 135 lat czosnek niedźwiedzi, gatunek uznany za wymarły na terenie Parku.

Natomiast w przepadku gatunków ciepłolubnych, rozpoczął się proces ich wymierania. Odnotowano np., że w latach 1960-1996 wyginęło aż 20 gatunków kserotermicznych, m.in.: goździk kosmaty, róża francuska, storczyk drobnokwiatowy czy ostrożeń pannoński. Podobne zmiany dotyczyły także roślinności łąkowej. Powierzchnia samych łąk rajgrasowych zmniejszyła się wskutek zaprzestaniu użytkowania rolniczego z 14,47 ha w latach 1959-61 do 4,86 w 1988 roku (Partyka 2005). W wyniku sukcesji leśno-zaroślowej łąk, wyginęła w latach 70. XX w. goryczka krzyżowa, a w 90. zerwa kulista. Z kolei osuszanie podmokłych łąk, przyczyniło się do wyginięcia w latach 60.-70. goryczki wąskolistnej i storczycy kulistej.

W związku z zachodzącymi zmianami w zasięgu i strukturze zbiorowisk nieleśnych, począwszy od 1982 r., zaczęto wprowadzać ochronę czynną wybranych kompleksów skalnych i łąk.

Ochrona szaty roślinnej po 2000 r.
Od 2000 roku największe ostoje muraw kserotermicznych Parku objęto regularnymi zabiegami ochrony czynnej. Łącznie w latach zabiegami ochrony czynnej obejmowanych jest ok. 20 ha muraw kserotermicznych. Dokonano także powiększenia powierzchni strefy ochrony ścisłej, o ok. 40 ha leśnej Góry Rusztowej. Obecnie obejmuje ona zespoły leśne na północnych stokach Chełmowej Góry, wąwóz Jamki, południowe. zbocza Złotej Góry, Górę Rusztową i wąwóz Korytania. Jej powierzchnia wynosi 292,41 ha (13,5% terenu OPN). Celem ochrony ścisłej jest ochrona wszystkich naturalnych procesów jakie zachodzą w przyrodzie żywej i nieożywionej.